Nazwy denne wiążą się z ukształtowaniem dna jeziora powidzkiego i najczęściej odnoszą się do podwodnych górek i mielizn, czyli wzniesień dna o różnej wielkości i głębokości. Niektóre z nich, w okresach występowania najniższych stanów wody w jeziorze, mogą czasowo stawać się wyspami. Pomimo, że miejsca te znajdują się często kilka metrów pod wodą, są dla rybaków, wędkarzy i żeglarzy ważnymi punktami orientacyjnymi.
Dla wędkarzy podwodne górki stanowią ważne łowiska, przy których gromadzą się liczne gatunki ryb żerujących na podwodnej roślinności oraz drapieżniki, żywiące się rybą białą. Dla żeglarzy najpłytsze mielizny
stanowią natomiast przeszkody, które należy omijać, aby na nich nie osiąść. Z tego powodu są one często oznaczane stosem kamieni bądź zatkniętymi w dno, widocznymi z daleka kijami (ostatnio też bojami), które pozwalają ominąć mieliznę w bezpiecznej odległości. Przemieszczając się z Powidza na północ, są to:
- Góry – określenie używane w stosunku do dwóch rozległych i bardzo płytkich mielizn, będących przedłużeniem centralnie umiejscowionej mielizny Sitka w kierunku południowym i południowo-zachodnim, oddzielonych od niego wyraźnym przegłębieniem (rowem, parowem) zwanym Strugiem bądź Porówką.
Nazwę mielizn należy wiązać z ukształtowaniem dna, które wyglądem przypomina zespół wzniesień, rozdzielonych głębszymi miejscami i wyraźnie wznoszących się ponad otaczające je tonie wodne. - Sitko – największa i najpłytsza mielizna zlokalizowana na środku jeziora, porośnięta trzciną i sitowiem, która w suchych latach staje się wyspą i miejscem gniazdowania licznej kolonii mew i rybitw. Nazwa pochodzi od sitowia, porastającego mieliznę w najpłytszej części.
- Długa – duża mielizna o wydłużonym kształcie, której głębokość w najpłytszym miejscu przy średnim stanie wody nie przekracza jednego metra; zlokalizowana w obrębie głównego basenu jeziora pomiędzy Sitkiem i Przybrodzinem.
- Studzienka – niewielkie wyniesienie dna znajdujące się blisko zachodniego brzegu jeziora. Nazwa pochodzi od studni drenarskiej, od której rozpoczynał się rów melioracyjny, uchodzący do jeziora na północ od Powidza.
- Żeżuły (Żeżułki) – niewielka, podwodna górka zlokalizowana na północny wschód od Sitka. Geneza jej nazwy jest niewyjaśniona, choć zwraca uwagę podobieństwo do rzeżuchy wodnej, gżegżółki (czyli kukułki), a także jednego z rodzajów storczyka. Sławski [1952] podaje z XV wieku postaci gżegżołka, żeżuliczka i przytacza odpowiedniki czeskie žežulka i hulka, będące bliskimi żeżułkom. Jako ciekawostkę można dodać, że w czasie bezwietrznych dni w rejonie tym bardzo często można wyraźnie usłyszeć kukanie kukułki.
- Czubatka – niewielka podwodna górka o stromych zboczach i głębokości nieprzekraczającej czterech metrów w najpłytszym miejscu, gwałtownie wznosząca się ponad otaczające ją płaskie dno, położona przy wschodnim brzegu jeziora. Jej nazwę należy wiązać z charakterystycznym kształtem i morfologią zboczy.
- Gruszka (Gruszeczka, Kozielna) – niewielka górka o głębokości dochodzącej do jednego metra, znajdująca się przy zachodnim brzegu jeziora między Powidzem i Przybrodzinem na wysokości tzw. Mytlywka. Jej nazwę wiązać można z kształtem przypominającym gruszkę lub z samotną gruszą znajdującą się na powidzkich pagórkach, która mogła stanowić namiar lądowy na opisywaną górkę. Inna nazwa
tego obiektu, podawana we wcześniejszych wykazach, to Kozielna. Być może należy ją wiązać z powidzką legendą o diable, który w miejscu tym nieraz był widywany i nierzadko przybierał właśnie postać kozła. - Rakarzowa – płytka mielizna o głębokości poniżej jednego metra, znajdująca się w pobliżu Rakarni, od której zaczerpnęła swą nazwę. Niewykluczone, że ma ona związek z rakarzem, czyli łowcą raków.
- Górka na Szulckę – mała, podwodna górka, znajdująca się przy północnej końcówce Jeziora Powidzkiego Małego. Jej nazwę zawdzięcza się gospodarstwu Szulców, które stanowiło punkt orientacyjny dla górki.
- Górka na Lipowy Nort – górka zlokalizowana w pobliżu nortu, od którego wzięła swoją nazwę.
- Olszowa Górka (Olsza) – niewielka, płytka mielizna o głębokości nieprzekraczającej jednego metra zlokalizowana w północno-wschodniej odnodze jeziora w pobliżu hotelu Moran. Jej nazwa wskazuje na bliskie położenie w stosunku do widocznej z brzegu olszyny.
- Kalnikowa Górka – rozległa, płytka mielizna położona w pobliżu Kalnika, od którego wzięła swoją nazwę.
- Moczyjaja – niewielka mielizna porośnięta trzciną, zlokalizowana przy północnym brzegu północno-wschodniej odnogi jeziora na wysokości Ostrowa. Jej nazwa ma być może związek z licznymi, okresowo zalewanymi, ptasimi jajami. Zgoła odmienną genezę podaje jeden z ówczesnych informatorów Kornaszewskiego [1965], który przywołuje pewne zdarzenie, a mianowicie wypadnięcie jednego z rybaków z łodzi. Wypadek ten był na szczęście niegroźny, ponieważ mielizna jest w tym miejscu bardzo płytka (niecały metr głębokości) i delikwent zamoczył się tylko do pasa. To niefortunne i komiczne wydarzenie wystarczyło jednak, aby zostało upamiętnione w przekazach ludowych i znalazło odbicie w nazwie miejsca.
- Basy – niewielka podwodna górka położona przy północno-wschodnim krańcu jeziora, której nazwa jest niejasna. Istnieje przypuszczenie, że pochodzi od basowania (być może bąków czy bekasów), rozlegającego się nad pobliskimi łąkami.
- Krzywy Sit – płytka mielizna w północno-wschodniej odnodze jeziora, której nazwa pochodzi od porastającego ją situ.
- Ziemna Górka (Ziemna, Zimna) – niewielka, niezarośnięta podwodna górka w północno-wschodniej odnodze jeziora o głębokości czterech do pięciu metrów, której przymiotnikowy człon charakteryzuje jej wygląd. Druga z występujących nazw jest najprawdopodobniej następstwem niewyraźnej wymowy niektórych rybaków.
- Nosalowa – podwodna górka zlokalizowana w pobliżu nortu Nosal, od której wzięła swoją nazwę.
- Tulibaba (II Trzcina) – rozległa, bardzo płytka mielizna porośnięta trzciną, znajdująca się w północno-wschodniej odnodze jeziora na wysokości Lipnicy. Nazwa jest złożeniem niezupełnie jasnego pochodzenia, choć miejscowi rybacy tłumaczyli ją w dowcipny sposób wyglądem miejsca. Jej genezy można także upatrywać w przyrządzie wykorzystywanym do wbijania i wyciągania pali (na których zawieszone są żaki) bądź służącym do wyciągania niewodu spod lodu. Druga z używanych nazw odzwierciedla położenie charakterystycznej zarośniętej mielizny w stosunku do głównego basenu jeziora.
- Księżna Górka – niewielka, podwodna górka położona w obrębie jednej z zatok w północno-wschodniej odnodze jeziora. Nazwa trudna do wytłumaczenia, podana jedynie przez jednego z rybaków, urodzonego w XIX wieku, który pamiętał najstarsze określenia. Być może górka łączyła się kiedyś z lądem, tworząc coś w rodzaju brodu, o czym świadczy m.in. nazwa biegnącej obok toni.
- Jeżowa – niewielka, podwodna górka o głębokości do sześciu metrów, umiejscowiona w przesmyku oddzielającym północno-wschodnią odnogę jeziora od jego głównego basenu, której nazwa pochodzi od pobliskiego półwyspu Jeżówka.
- Żupa – rozległa, płytka mielizna położona przy zachodnim brzegu, między Giewartowem a Zdrojami. Jej nazwa pochodzi z okresu zaborów najprawdopodobniej od komory celnej (daw. żupy), znajdującej się na granicy prusko-rosyjskiej w pobliżu omawianej mielizny.
- Głęboka Pietruchowa – jedna z dwóch położonych blisko siebie, głębokich podwodnych górek, zlokalizowanych w południowej części jeziora między Giewartowem a Polanowem, której nazwa została zaczerpnięta od porastającej ją wodnej pietruchy.
- Miałka Pietruchowa – płytsza z bliźniaczych górek, umiejscowiona na południowy zachód od wyżej opisanej.
- Chojar – rozległa, stroma górka umiejscowiona pośrodku jeziora w jego południowej odnodze, nazwą odnosząca się do wielkiej sosny, którą przypomina swoim kształtem. Skojarzenie to budzi jednakże wątpliwości i nie można wykluczyć, że pochodzenie nazwy opisywanej górki, jak również pobliskiej toni wodnej należałoby wiązać z jakimś punktem orientacyjnym na brzegu.
- Salmugowa – płytka mielizna o głębokości nieprzekraczającej dwóch metrów, położona w centralnej części Zatoki Polanowskiej. Górka ta cechuje się bardzo dużą asymetrią stoków, które w części zachodniej łagodnie opadają w kierunku brzegów jeziora, a we wschodniej – bardzo stromo w stronę głęboczka. Nazwa ta od dawna pozostaje niezrozumiała dla okolicznych rybaków. Wydaje się jednak, że jest ona pierwotnym przymiotnikowym członem wyróżniającym, pochodzącym od nazwiska.
- Polanowskie Górki – dwie, położone blisko siebie podwodne górki, które znajdują się między Polanowskim Nortem a Kosewem. Jeden z dawnych informatorów dla każdej z górek podaje oddzielne nazwy, przeciwstawiając je sobie pod względem głębokości – Polanowska Miałka, Polanowska Głęboka.
- Grochowiny – niewielka podwodna górka o głębokości do czterech metrów, znajdująca się w centralnej części jeziora, której nazwa pochodzi od porastającej ją bardzo licznie rdestnicy, nazywanej lokalnie grochowinami lub grocholami.
Żródło:
„JEZIORO POWIDZKIE WCZORAJ I DZIŚ” pod redakcją BOGUMIŁA NOWAKA, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2019, [rozdz. XVI. Nazwy związane z Jeziorem Powidzkim, Bogumił Nowak]